Wie bij een rivier woont, weet dat hoge waterstanden erbij horen. Meestal roeren die zich in het najaar of in de winter. Overstromingen met evacuaties in het hart van de zomer zijn voor ons land extreem.

De Watersnoodramp van 1953 is de grootste Nederlandse natuurramp van de 20ste eeuw. Een zware noordwesterstorm in combinatie met springtij zorgde er toen voor dat grote delen van ons land overstroomden; 1836 mensen overleefden de ramp niet. Deze gebeurtenis leidde tot de bouw van de Deltawerken.
De ‘voordeur’ hebben we aardig onder controle, maar de dreiging komt nu via het achterland, via de rivieren. Bij het zien van de recente beelden uit België, Duitsland en Limburg moest ik terugdenken aan 1993 en 1995. Ik was toen op weg naar de Bommelerwaard waar ik een presentatie zou geven over de Biesbosch. Ik belandde in files.

Mensen sloegen halsoverkop met allerlei huisraad op de vlucht en autohandelaren parkeerden hun auto’s hoog en droog op de brug bij Zaltbommel. In 1995 moesten maar liefst zo’n 250.000 mensen evacueren door het wassende water. In de regio speelde dat destijdsin Gorinchem-Oost en de wijk Dalem. Inwoners uit Boven-Hardinxveld ontvingen dezelfde boodschap en boeren dienden hun vee naar elders te brengen. 

De Maas en overstromingen

Het water in de Maas komt heel simpel gezegd uit de lucht vallen: regen in het hele stroomgebied vult de rivier. Het beginpunt van de Maas bevindt zich in Noord-Frankrijk, op het Plateau van Langres. Van daaruit stroomt de rivier door België naar Nederland. De totale lengte is 935 kilometer, daarvan stromen er 250 door ons land.

Het verval van de Maas in Nederland is 45 meter, waarvan ongeveer 20 meter tussen Eijsden en Roermond. Dat is voor Nederlandse begrippen veel. Behalve een regenrivier is de Maas – vanaf het punt waar de rivier geen Grensmaas meer is – ook een gestuwde rivier. Vanaf Maasbracht tot aan Lith zijn zeven stuwen gebouwd die de rivier op diepte – en dus bevaarbaar – houden.

Bij de recente overstromingen werden stuwen in de Maas ‘gestreken’ (geopend), om een snelle afvoer van het water te bewerkstelligen. In zo’n geval stroomt het rivierwater als een kogel stroomafwaarts en komt uiteindelijk in onze contreien terecht, waar het zich over diverse, brede riviertakken kan verspreiden.

Via de Haringvlietsluizen, in feite de regelkraan van het benedenrivierengebied, worden de afvoeren van de Rijn en de Maas op zee geloosd. De Haringvlietdam tussen Hellevoetsluis (Voorne-Putten) en Stellendam (Goeree-Overflakkee) is het zesde bouwwerk van de Deltawerken.

Omdat de Rijn en de Maas in het Haringvliet uitkomen, kon het Haringvliet niet zonder meer worden afgesloten. Er werd daarom gekozen voor de aanleg van een spuisluizencomplex met een lengte van ongeveer een kilometer, die per seconde circa 25.000 kubieke meter water kan doorlaten. Toen in 1961 de heipalen in de grond zaten, begon men met de bouw van de spuisluizen. In 1970 was de Haringvlietdam gereed. 

Bruin water

Door de recente hoge afvoer staan alle sluisdeuren wagenwijd open en het door sediment bruin gekleurde waswater kolkt en bruist er doorheen. Visdieven en grote sterns proberen er nog iets van hun gading in te vinden. Na zo’n anderhalf uur sluiten de sluisdeuren zich aan de ‘buitenkant’.

Het wordt vloed en drie deuren aan de zuidkant blijven open. Sinds 2019 zet Rijkswaterstaat de betonnen waterkering regelmatig op ‘een kier’. Tijdens de vloed stroomt er dus zeewater het Haringvliet in. Er wordt alleen gekierd, als er sprake is van een flinke afvoer, waarbij de druk ervoor zorgt dat het zoute water niet te ver het Haringvliet op kan komen. Als de waterstand in de rivieren te laag is, gaan de sluizen weer dicht. De sluizen staan dus niet dagelijks op een kier. 

Sinds de sluiting van de Haringvlietdam in 1971, is er een harde grens tussen zout en zoet water. Het Haringvliet is een van de weinige toegangspoorten tot de grote West-Europese rivieren Maas en Rijn. Trekvissen – vissen die een deel van hun leven in zout en een deel in zoet water verblijven – zagen door de Haringvlietdam hun trekmogelijkheden geblokkeerd. Bovendien verdwenen het tij en daarmee de slikvlakten; voedselrijke vlakten die van groot belang zijn voor miljoenen steltlopers, vooral in de trektijd.

Sleutelen aan de Maas

Over een totale lengte van 222 kilometer werkt Rijkswaterstaat vanuit het programma Maaswerken op 52 plekken aan de Maas. Sommige projecten zijn inmiddels afgerond. De uitvoering van de Maaswerken verloopt via de drie deelprogramma’s Maasroute, Zandmaas en Grensmaas. Om de Maasroute geschikt te maken voor grotere binnenvaartschepen, wordt de Maas verdiept, worden er bruggen verhoogd en verruimt men het Julianakanaal.

Bij het programma Zandmaas staat het verbeteren van de hoogwaterveiligheid centraal. De rivier krijgt meer ruimte om water te bergen en af te voeren. Daarvoor is op verschillende locaties het zomerbed verdiept. De Grensmaas is het onbevaarbare deel van de Maas tussen Maastricht en Roosteren. Het is de enige grindrivier die Nederland rijk is. In dit gebied wordt gewerkt aan bescherming tegen hoogwater door de stroomgeul te verbreden en uiterwaarden te verlagen.

Bij Heel en Horn zijn zogenaamde retentiebekkens (overloopgebieden) aangelegd. Al deze ingrepen zullen bij hoog water leiden tot waterstandverlaging. Het projectbudget bedraagt ruim 400 miljoen euro, waarvan zo’n 200 miljoen euro voor rivierverruiming en ongeveer 190 miljoen euro voor de aanleg van kaden en dijkversterkingen.